| |
anna luyten - 28/09/2001
 De aantrekkingskracht
van de anatomie: Ken u zelve!
Hoe intiem kan onze kennis zijn? Anatomie, de kennis van het binnenste van
de mens, leidt al eeuwen tot grote discussies, ethische debatten en grote
publieke belangstelling. We hebben altijd geweten dat we maar stoffelijke
wezens zijn, maar wat als die stof vereeuwigd kan worden?
Op 4 augustus 1993 bleef in het Amerikaanse Huntsville een bord
cheeseburgers, frieten en salade onaangeroerd. Het was de laatste maaltijd
die de ter dood veroordeelde Joseph Paul Jernigan had besteld. Hij perste
zijn lippen op elkaar. Jernigan wilde alleen maar kijken naar zijn laatste
wens. Even na middernacht ging hij naar de executiekamer, zijn dood
tegemoet. Het laatste gebaar dat hij van een levend wezen ontving, was een
prik. Hij voelde hoe de naald in de ader van zijn arm werd gestoken. Zijn
hart hield op met kloppen. "Ik kan alleen mezelf iets verwijten", had hij
in de gevangenis gezegd. Hij had lijdzaam op de dag van zijn executie
gewacht. Hij was wel bang geweest voor de dood.
De kranten hadden zijn leven uitvoerig verslagen. Jernigan, een "voormalig
mecanicien", was ooit opgepakt voor nachtelijke inbraken. Maar in 1981
liep het mis. Hij leefde met zijn vrouw in Waco, Texas. Op een mooie avond
zag de zevenentwintigjarige Jernigan dat hij dringend geld nodig had. Hij
besloot met zijn neef Roy Lamb naar het naburige Navarro County te rijden
om een overval te plegen. Ze dronken wat bier en rookten wat marihuana. Ze
zagen een boerderij. Ze gingen er binnen en namen de microgolfoven en een
radio mee. Het was een fluitje van een cent geweest. Maar toen ze het pad
weer afreden, kruisten ze de man aan wie dat alles toebehoorde. Edward
Hale was 75 jaar en had een gebrekkig gezichtsvermogen. Hij zou de
passanten nooit herkend hebben. Dat wisten de passanten niet. Jernigan
maakte rechtsomkeer en ging opnieuw de boerderij binnen. Nu zag hij een
asbak staan. Daarmee sloeg Jernigan de bijna blinde Hale het hoofd in.
Daarna vuurde hij drie kogels af met het geweer dat hij nooit goed had
durven te gebruiken. Hale werd geraakt in zijn maag, hart en hoofd.
Twee dagen later ging de vrouw van Jernigan naar de politie. Jernigan
bekende. Jernigan werd ter dood veroordeeld in Huntsville. Hij ontwende
van de drugs en de alcohol. Hij richtte een zelfhulpgroep "Anonieme
Alcoholisten voor ter dood veroordeelden" op. Hij maakte juwelen en sneed
figuurtjes in hout. "Het was een vrij gewone moordenaar", zei de rechter
later. "Hij was wat ruw, maar zeker niet de ruwste jongen met wie ik te
maken krijg."
Jernigan had een wens. Hij wilde zijn lichaam aan de medische wetenschap
schenken. Hij beschouwde het als een vorm van boetedoening. De lading
chemicaliën die hij bij zijn dood meekreeg, maakte zijn lichaam
onbruikbaar voor transplantatie. Op 4 augustus 1993 sprak Joseph Paul
Jernigan geen laatste woorden uit. Hij zweeg liever. Hij werd dood
verklaard om 12.31 uur.
Wetenschappers vereeuwigden Jernigan als de Visible Human Male . Jernigan
werd uit zijn executiestoel geheven en licht gebalsemd. Hij kreeg
formaldehyde toegediend. Daarna werd hij in een kist gestopt en naar
Denver gevlogen. Jernigan kwam in handen van de National Library of
Medicine . Wetenschappers nummerden alle delen van zijn lijf. Hij werd aan
radiologische tests onderworpen. Toen werd hij ingevroren. Jernigan was
een goed studieobject. Hij, zijn lijf, kwam overeen met de maatstaven voor
de gemiddelde mannelijke mens.
Hij had niet al te veel geleden. Hij was een tand kwijt en zijn appendix
was ooit weggenomen. De wetenschappers zagen ook dat Jernigan ooit
geopereerd moest zijn geweest aan een testikel. Het waren kleine
onvolmaaktheden, die het doel van de wetenschappers niet in de weg
stonden.
De wetenschappers zaagden het lichaam van Jernigan in vier stukken. De
brokken werden met een soort gelatine omhuld. Er werden laagjes van het
lichaam geschaafd, zodat er een duidelijke doorsnede ontstond van een
lichaam van voet tot hoofd. Van elke laag werd een digitale foto genomen.
Het proces nam maanden in beslag. Na acht uur werken en fotograferen moest
het lichaam weer de diepvriezer in. Pas na maanden hadden de
wetenschappers bereikt wat ze wilden bereiken: het lichaam van Jernigan
was herleid tot flinterdunne schijfjes.
In Star Wars wordt een schitterende driedimensionale beeldtechnologie
gebruikt. Dat vonden de onderzoekers ook. Ze vergeleken de digitale foto's
met de scans en radiologische beelden die ze eerder van het lichaam hadden
gemaakt, en ze brachten de resultaten tot leven met de Star Wars
-technologie.
In de anatomie werd een mijlpaal bereikt. Nog nooit was de kennis van het
menselijk lichaam zo gedetailleerd geweest, nog nooit zo realistisch.
Vroegere anatomische studies gingen nog uit van abstracties van het
menselijk lichaam. Dat lichaam is nu tot in de kleinste details ontleed.
De ter dood veroordeelde Jernigan is nu het meest accurate menselijke
anatomische model dat ooit heeft bestaan. Zijn beeld is te zien op
duizenden websites.
Ik heb in zijn hersenholte gezeten. Misschien gepookt. Ik weet niet hoe ik
het eerlijker kan toegeven. Het was mijn eerste operatie. Ik kreeg zelfs
audio-feedback. Het was erger dan gluren.
Tik op het Internet de term surgical simulation in, en je komt terecht op
websites waar studenten zich in de chirurgische praktijk kunnen bekwamen.
Ik heb uitvoerig het ventriculaire systeem van een gesimuleerde mens
onderzocht. Die mens was gebaseerd op Jernigan. Er is overigens ook een
virtuele vrouw, maar haar ware identiteit wordt niet vrijgegeven.
"Er is steeds meer behoefte aan technieken waarmee studenten hun
vaardigheden kunnen trainen zonder patiënten in gevaar te brengen", zegt
de inleiding op de website van het Manchester Visualization Center van de
universiteiten van Manchester en Leeds. Iedereen die wil weten hoe het
voelt om het innerlijke van een mens te onderzoeken, kan dat, als je maar
over de nodige computerattributen beschikt. Naar verluidt worden de
websites druk bezocht. Ook de University of Colorado Health Science Center
, waar de "Virtuele Man" is ontwikkeld, werkt voort aan
simulatietechnieken. Elektronische patiënten worden nu onderzocht met
instrumenten die werken volgens het principe van een vluchtsimulator.
Volgens het tijdschrift The New Yorker wordt de anatomische kennis die
dankzij het lichaam van Jernigan werd opgedaan, ook gebruikt door het
ministerie van Defensie. Zo kunnen ze modellen ontwikkelen om het effect
van chemische wapens op het menselijk lichaam te onderzoeken. Er wordt nu
gewerkt aan een mogelijkheid om de data van de Visible Human Male te
combineren met ieders persoonlijke medische scans en beelden. Waardoor de
kans groot wordt dat er binnenkort van elk van ons een nieuwe versie
bestaat: die van virtuele patiënt.
Waar liggen de grenzen van de intimiteit? Wie wil, kan zomaar in een ander
binnenkijken. Sommige operaties worden zelfs web events .
Openhartoperaties op televisie zijn ontzettend populair. Daar kan geen
soap tegen op.
Anatomie en de populariteit ervan staan ver van de menselijke integriteit,
zeggen critici. Integriteit betekent letterlijk: "heelheid". Anatomie is
het tegenovergestelde. Het tonen van inwendige organen en gevilde
lichaamsdelen heeft altijd al voor discussie gezorgd. Neem nu het tonen
van een hart. Volgens de bijbel zijn hart en nieren de zetel van het
gemoed en het geweten. "Het zijn niet zomaar lichaamsdelen, ze hebben te
maken met wie we zijn." Net daarom maakt het zichtbaar maken van
lichaamsdelen iedereen zo nieuwsgierig.
Altijd opnieuw draait de discussie rond het oude dilemma van de filosofie:
hebben wij een lichaam of zijn wij een lichaam? Dat het in de christelijke
leer ongepast was om een lichaam open te snijden, was vooral te wijten aan
de gedachte dat het lichaam aan God toebehoorde. Maar bij zowat alle
culturen rust een taboe op het observeren van het lichamelijke interieur.
Voordat ze een dode balsemden, moesten de Egyptenaren de buik opensnijden
en er de ingewanden uitnemen, maar dat werd met het nodige mysterie
gedaan. De eerste anatomische beschrijvingen dateren van die tijd. Ook in
de Ilias wordt een aanzet gegeven voor anatomische lessen, al is het door
de beschrijving van open wonden.
De zogenaamde grondlegger van de medische wetenschappen, Hippocrates, die
geboren werd in 460 voor Christus, maakte anatomische tekeningen die hij
baseerde op de ontleding van dieren. Ook de filosoof Aristoteles (geboren
in 384 voor Christus) was gefascineerd door het menselijk lichaam en
ontleedde nauwgezet dieren om iets meer over de mens te leren. Hij
vergeleek de kennis die hij had opgedaan door apen en honden open te
rijten, met de gegevens die hij zag bij uitgemergelde mensen van wie de
beenderen uit het lijf staken. Maar hij ging verder: hij beschreef als
eerste de aortatakken van het hart. Erasistratus van Keos zou honderd jaar
later de hartkleppen beschrijven. Hij durfde het menselijk lichaam al te
dissecteren. Volgens sommige bronnen zou hij zelfs in de levende lichamen
van vreemdelingen en gevangen genomen dieven gesneden hebben. Het is niet
onbelangrijk te weten dat de meeste kennis die we van ons diepste ik
hebben, te danken is aan rovers, dieven en ter dood veroordeelden.
Invloedrijk waren de geschriften van Claudius Galenus. Hij leefde in de
tweede eeuw na Christus. "Apen", zei hij, "hebben lichaamsdelen die
helemaal met die van de mens overeenstemmen." Hij was bezeten door de open
wonden van de gladiatoren. Met zijn neergeschreven bevindingen heeft hij
het geneeskundige denken tot aan het eind van de Middeleeuwen bepaald.
"Het komt me voor dat de takken van de wetenschap die niet uit de ervaring
voortkomen, onnodig en vol dwalingen zijn. Want de ervaring is de moeder
van alle zekerheid", schreef Leonardo da Vinci. Da Vinci (geboren in 1452)
begon lijken te ontleden. Hij wilde de structuur van het menselijk lichaam
tot in de kleinste details doorgronden, en hij legde met zijn tekeningen
een grondslag voor de anatomie.
De humani corporis fabrica libri septem uit 1543 is een standaardwerk in
de geschiedenis van de geneeskunde. Andries van Wesele, beter bekend als
Andreas Vesalius, die in Leuven studeerde en in Padua lesgaf, schreef het
in vijf maanden tijd. De tijden en zeden waren veranderd. In de
renaissance bereikte de anatomie een hoogtepunt. Er werd gesproken van het
anatomisch theater . Anatomie verscheen op sommige universiteiten op het
curriculum. Op sommige plaatsen werden alleen medische studenten
toegelaten op de dissecties. Op andere plaatsen mocht iedereen die een
toegangsticket kon betalen, een open lichaam bewonderen. Aan het eind van
de zestiende eeuw gebeurden de lijkschouwingen in amfitheaters. Niet
alleen in Padua, ook in Leiden. De doden werden openbaar onderzocht. Boven
het amfitheater van Leiden hingen twee inscripties. Aan de ene kant stond:
Nosce te ipsum , "ken uzelf", en aan de andere kant: Pulvis et umbra sumus
, "wij zijn maar stof en schaduw."
Op plaatsen waar geen medisch amfitheater voorhanden was, zoals in
Amsterdam, werd de openbare dissectie in een kerk uitgevoerd. In 1632
schildert Rembrandt er de Anatomieles van dokter Tulp . De filosoof René
Descartes, die de verhouding tussen lichaam en ziel onderzocht, was
trouwens erg ingenomen door dat schilderij. Ook hij raakte gefascineerd
door de anatomie en hij baseerde er zijn mensvisie op. Zelfs Molière
verwijst in zijn Le malade imaginaire naar de openbare dissecties. "Madame
, ik nodig u uit om een dezer dagen, gewoon om u te ontspannen, eens met
me te gaan kijken naar de dissectie van een vrouw."
In Brussel loopt nu de tentoonstelling Körperwelten (zie Zipp van 19
september), ietwat onkies gesetteld in het slachthuis van Anderlecht. "De
wereld van het lichaam" werd de voorbije jaren door honderdduizenden
bezoekers bezocht. In de tentoonstelling toont de intussen beruchte arts
Gunther von Hagens anatomische modellen. Echte, doorgesneden mensen die
hij conserveerde met zijn plastinatiemethode . De tentoonstelling heeft
meer weg van een publieke gebeurtenis dan van een wetenschappelijke
anatomieles. De pr-machine draait op volle toeren.
Maar de kritiek is groot. In Keulen, waar de tentoonstelling al te zien
was, zei Manfred Huberti, de aartsbisschoppelijke woordvoerder van
Kardinaal Meisner: "De tentoonstelling is niets anders dan een
monstershow." Tegenstanders roepen wetten in over lijkenvervoer. Meer dan
95 procent van de bezoekers, zo zeggen enquêtes die in Duitsland werden
georganiseerd, zegt dat ze door de demonstratie van de menselijke lichamen
een beter inzicht in zichzelf hadden gekregen. Het "Ken u zelve" geldt nog
altijd.
Wie zijn lichaam wil schenken aan Von Hagens, krijgt een
informatiebrochure. Von Hagens belooft het eeuwig leven. "De behoefte van
de mens om zich te vereeuwigen, is zo oud als de mens zelf.
Rotsschilderingen, Egyptische piramiden, kunstcollecties en monumenten
getuigen hiervan. Het is dus niet verwonderlijk dat in alle beschavingen
van oudsher de wens bestaat het eigen lichaam en dat van familieleden te
beschermen tegen ontbinding of het proces in elk geval te vertragen. Het
lichaam moet door de dood niet plotseling iets vergankelijks worden."
De anatomie is een troost geworden.
De nieuwste anatomische kennis is ook een bron van inkomsten. Von Hagens
bouwde onlangs in Dalian, een stad in China, een Plastination City . Het
is een winstgevende joint venture. Op het 30.000 vierkante meter grote
industriepark zorgen softwarebedrijven en de farmaceutische fabriekjes van
Plastination City voor een winstgevende activiteit. Vijfhonderd werknemers
produceren er menselijke preparaten volgens de regels van Von Hagens'
conserveringskunst. Ook het Visible Human Project krijgt veel geld. Er
wordt nu gezocht naar een manier om de virtuele wezens te laten bewegen.
De filmindustrie, Hollywood dus, heeft al te kennen gegeven dat ze zo'n
project best wil steunen. De entertainmentindustrie en de
wetenschappelijke research hebben de handen in elkaar geslagen.
De eeuwenoude strijd tussen het culturele taboe en de wetenschappelijke
vooruitgang laait weer op. Woorden als piëteit en rust voor de doden
hebben opnieuw ingang gevonden. Zolang de kennis over onszelf in handen
van gespecialiseerde medische teams was, bleef het stil. Maar die tijd
lijkt voorgoed voorbij.
Eigenlijk wou Gunther von Hagens psychiater worden. Misschien leert hij de
mensen inderdaad naar zichzelf te kijken. Net zoals Vesalius beenderen van
mensen in een bepaalde pose tentoonstelde, zo modelleert ook Von Hagens de
dode lichamen. "Bent u nu een kunstenaar of een wetenschapper?" vroegen
journalisten onlangs aan Von Hagens. "Ik maak anatomie toegankelijk en ik
stel de schoonheid centraal", antwoordde hij. Dat zeiden Da Vinci en
Vesalius ook. Ook hen werd een gebrek aan schroomvalligheid verweten.
"Het is een schaamteloos rariteitenkabinet", riep de geneeskundige wereld
als reactie op de rondreizende tentoonstelling van Von Hagens. Belgische
artsen noemden het al een "handel in lijken". "De dode", zegt Von Hagens
ietwat vaag, "wordt door plastinatie een persoonlijkheid." In een
tijdgeest waar maximale tentoonstelling als een credo geldt, is dat
misschien ook zo. "Maar het is geen Big Brother ", zegt Von Hagens nog.
"De preparaten zijn anoniem."
Van het lichaam van Joseph Paul Jernigan kan dat niet worden gezegd. Hij
heeft nooit geweten dat hij meer zou worden dan een anoniem lichaam waarop
studenten zouden oefenen. Zijn lichaam is tot in de intiemste details te
bekijken. Je zou kunnen stellen dat deze ter dood veroordeelde veroordeeld
is tot de meest angstaanjagende boetedoening aller tijden: de volledige
expositie van zichzelf. Veroordeeld tot de meest bezochte schandpaal van
onze cultuur: het Internet. Veroordeeld tot de steniging met de browser.
Volgens René Descartes wekten anatomische theaters een religieus gevoel
op. En leidt zelfkennis niet tot mededogen met de hele mensheid?
©Copyright De Standaard
|
|
 |
|
 |
|
Virtuele